មហាភូតរូប៤

ព្រះពុទ្ធសាសនា

ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា មហាភូតរូប៤ (បាលីៈចត្តារោ មហាភូតានិ) គឺដីទឹកភ្លើងខ្យល់ ។ មហាភូតជាវេវចនស័ព្ទ របស់ពាក្យចតុធាតុ ។ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាបូរាណ ចតុធាតុជាមូលដ្ឋាននៃបញ្ញា និងការរំដោះខ្លួនអំពីទុក្ខ ។ ធាតុទាំង៤នេះជាប្រភេទ ដែលយកមកប្រើ ជាប់ជាមួយនឹងរូបលោក ដែលមានវិញ្ញាណ ហើយដែលសំគាល់ថា ជាធម៌របស់វិញ្ញាណ មិនមែនជាវត្ថុធាតុឡើយ ។

ការឲ្យអត្ថន័យ

នៅក្នុងគម្ពីរបាលី ធាតុសំខាន់បំផុត ដែលគេសំគាល់ជាទូទៅ មានចំនួន៤ ប៉ុន្តែជួនកាល គេបង្ហាញធាតុទី៥ ឬក៏ធាតុទី៦ (ដែលពុំសូវមាននិយាយ) ថែមទៀតផង ។

មហាភូតរូប៤

នៅក្នុងអត្ថបទនៃគម្ពីរធម៌ មហាភូតរូប៤ សំដៅយកធាតុទាំងពីរផ្នែក ខាងក្រៅកាយ ដូចជាទន្លេ និងខាងក្នុងកាយដូចជាឈាម ។ ធាតុទាំងនេះមានដូចតទៅៈ

·         ធាតុដី (បឋវីធាតុ)

ធាតុដីក្នុងកាយមាន២០ សក់ រោម ក្រចក ធ្មេញ ស្បែក សាច់ សរសៃ ឆ្អឹង ខួរក្នុងឆ្អឹង តម្រងបស្សាវៈ បេះដូង ថ្លើម វាវ ក្រពះ សួត ពោះវៀនធំ ពោះវៀន តូច អាហារថ្មី អាហារចាស់ ខួរក្នុងក្បាល ។

·         ធាតុទឹក (អាបោធាតុ)

ធាតុទឹកក្នុងកាយមាន១២ ប្រម៉ាត់ ស្លេស្ម ខ្ទុះ ឈាម ញើស ខ្លាញ់ខាប់ ទឹកភ្នែក ខ្លាញ់រាវ ទឹកមាត់ ទឹកសំបោរ ទឹករំអិល ទឹកមូត្រ ។ អាការៈ៣២ គឺធាតុដី២០ និងធាតុទឹក១២ កាយទាំងមូលរបស់មនុស្ស ។

·         ធាតុភ្លើង (តេជោធាតុ)

ធាតុភ្លើងមាន៤

១- ភ្លើងដែលញ៉ាំងកាយឲ្យក្តៅសព្វ (សន្តប្បតិ)

២- ភ្លើងដែលញ៉ាំង កាយឲ្យចាស់គ្រាំគ្រា (ជរិយតិ)

៣- ភ្លើងដែលញ៉ាំងកាយឲ្យក្តៅរោលរាល (បរិឌយ្ហតិ)

៤- ភ្លើងដែលញ៉ាំងអាហារ ឲ្យទ្រោមទៅដោយល្អ (សម្មាបរិណាមំគច្ឆតិ) ។ (សៀវភៅបឋមវិបស្សនា៣១៨ ដោយព្រះធម្មាចារ្យ ភិក្ខុសំប៊ុនធឿន) ។

·         ធាតុខ្យល់ (វាយោធាតុ)

ធាតុខ្យល់មាន៦

១- ខ្យល់ដែលផាត់ឡើងទៅលើ (ឧទ្ធង្គមាវាតា)

២- ខ្យល់ដែលផាត់ទៅខាងក្រោម (អធោគមាវាតា)

៣- ខ្យល់ដែលផាត់នៅខាងក្រៅពោះវៀន (កុច្ឆិសយាវាតា)

៤- ខ្យល់ដែលផាត់នៅខាងក្នុងពោះវៀន (កោដ្ឋាសយាវាតា)

៥- ខ្យល់ដែលផាត់ផ្សាយ ទៅសព្វសព៌ាង្គកាយ (អង្គមង្គានុសារិនោវាតា)

៦- ខ្យល់ដកដង្ហើមចេញចូល (អស្សាសបស្សាសាវាតា) ។ (សៀវភៅបឋមវិបស្សនា៣១៩) ។

មហាភូត៤ បើរាប់រៀបដោយពិស្តា មាន៤២អាការៈគឺ ធាតុដី២០ ធាតុទឹក១២ ធាតុភ្លើង៤ និងធាតុខ្យល់៦ ។
ធាតុទាំង៤នេះ រាប់ជារូបធំ ឬរូបសំខាន់ ដែលមិនអាស្រ័យដោយរូបដទៃ (នោឧបាទា) មានន័យថា មិនអាចបំបែកអាតូម បន្តទៀតបានទេ ។ ពិតមែនតែមិនអាស្រ័យ ដោយរូបដទៃ មិនមែនមានន័យថា មហាភូតមិនប្រកបដោយ បច្ច័យនោះឡើយ ។ ដូច្នេះដូចជាក្នុងអដ្ឋកថាវិសុទ្ធិមគ្គទី៥ ធាតុនិមួយៗនៃមហាភូត មានធាតុ៣ទៀតជាហេតុជិត ។

ធាតុទី៥ និងធាតុទី៦[កែប្រែ]

ជាបន្ថែមលើមហាភូតរូប៤ខាងលើ ជួនកាលគេរកឃើញ ធាតុ២ផ្សេងទៀត នៅក្នុងគម្ពីរបាលីៈ

·         អាកាសធាតុ

ប្រហោងក្នុងកាយ ដូចជារន្ធត្រចៀក រន្ធច្រមុះ ប្រហោងមាត់ ទ្វារលាមក ។ល។

·         វិញ្ញាណធាតុ

ដែលរាប់ថាជាបរិសុទ្ធ និងមានពន្លឺ (បរិសុទ្ធំបរិយោទាតំ) សម្រាប់សំគាល់វេទនារម្មណ៍ ជាសុខ ទុក្ខ ឬឥតសុខឥតទុក្ខ ហើយនិងការកើត និងរលត់នៃផស្សៈ ដែលវេទនារម្មណ៍អាស្រ័យលើ ។ តាមអភិធម្មបិដក អាកាសធាតុត្រូវរាប់បញ្ចូល ទៅក្នុងពួកឧបាទាយរូប (ដែលអាស្រ័យនឹងមហាភូត) ។

លក្ខណ៍របស់សម្ផស្ស មិនមែនវត្ថុធាតុ

រូបមានន័យថាមានលក្ខណ៍ និងសំគាល់បានដោយវិញ្ញាណ ឧទាហរណ៍ ដូចជារបស់ដែលពាល់ត្រូវ ដោយកាយផង ដឹងបានដោយវិញ្ញាណផង ។ រូបមិនដែលជាអ្វីមួយ ដែលគេអាចធ្វើ ឲ្យឃ្លាតចេញអំពីការដឹង ប្រភេទណាមួយដែល គ្មានសំអាងលើការពិសោធន៍ វាមិនស្របគ្នានឹងអត្ថបទ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាជំនាន់ដើមទេ ។ រូបមិនមែនជាគ្រឹះ ឬវត្ថុធាតុ ដែលមានការដឹង (ដោយវិញ្ញាណ) ជាលក្ខណៈទេ ។ រូបនេះមានការដឹង តាមផ្លូវកាយជាកិច្ចរបស់វា ក្នុងគំនិតរបស់ អ្នកពុទ្ធនិយមជំនាន់ដើម ។ រូបសំគាល់ដោយមុខងាររបស់វា មិនមែនដោយវាជាអ្វីនោះឡើយ ។ ដូច្នេះមហាភូត៤ គឺជាគំនិតអរូបី ដែលទាញយក អំពីផ្នែកនៃវិញ្ញាណ ។ វាត្រូវចាត់ចូលទៅក្នុង ប្រភេទនៃសម្ផស្ស ហើយមិនមែនជាសម្ភារនិយម បែបទស្សនវិជ្ជាទេ ។ វាមិនមានន័យថា ជារូបធម៌ខាងក្រៅ ដែលមិនអាស្រ័យនឹងវិញ្ញាណ នោះឡើយ ។

ការប្រើក្នុងការរំដោះទុក្ខ

ក្នុងគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា មហាភូត៤ត្រូវយកមកប្រើ ដើម្បីបំភ្លឺអំពី គំនិតនៃសេចក្តីទុក្ខហើយនិងជាអារម្មណ៍ របស់សមាធិ ។ គម្ពីរជំនាន់ដើមបង្អស់ ពន្យល់ថា មហាភូតរូប៤ជារបស់រឹង របស់រាវ របស់កំដៅ របស់ចលនា ដែលដឹងដោយវិញ្ញាណ ។ ចំណាត់ថ្នាក់ថាជាដីទឹកភ្លើងនិងខ្យល់ ជាការហៅជាអរូបី- ជាជាងសំដៅយករូប ដែលមានពិត គេពិនិត្យមើល ថាតើរបស់មានរូប គេដឹងដោយវិញ្ញាណ ដឹងដោយស្ទាប ស្គាល់ដោយវិញ្ញាណ យ៉ាងដូចម្តេច? ។

ការយល់ដឹងអំពីទុក្ខ

ទំនាក់ទំនងនៃមហាភូត៤ ទៅនឹងសេចក្តីទុក្ខ ក្នុងផ្នែកពុទ្ធនិយម កើតឡើងដោយៈ

·         មហាភូត៤ជាចំណែក ធំជាងគេរបស់រូប (rūpa)

·         រូបជាខន្ធទី១ ក្នុងខន្ធ៥ (khandhas)

·         បញ្ចក្ខន្ធជាមូលដ្ឋាន ខ្ពស់បង្អស់នៃសេចក្តីទុក្ខ ក្នុងអរិយសច្ច៤ ។

ទំនាក់ទំនងខាងលើនេះ អាចបង្ហាញជាគំនូសបំព្រួញ តាមបែបបដិលោម (បញ្ច្រាស់) ដូចខាងក្រោមៈ

អរិយសច្ច៤ => សេចក្តីទុក្ខ => បញ្ចក្ខន្ធ => រូប => មហាភូត៤

ដូច្នេះ ការយល់ច្បាស់អំពីមហាភូត មានគុណប្រយោជន៍ ដើម្បីយល់ជ្រៅទៅក្នុង អរិយសច្ចៈរបស់ព្រះពុទ្ធ ។

អារម្មណ៍របស់សមាធិ

ក្នុងមហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រ (ទីឃនិកាយ២២) ក្នុងការរាប់រៀប អំពីបច្ចេកទេសនៃ ការធ្វើកាយាសមាធិ ព្រះពុទ្ធបានពន្យល់ថាៈ

“...ដូចគ្នានឹងអ្នកសម្លាប់គោ ហើយនឹងសិស្ស របស់អ្នកសម្លាប់គោ កាលបានសម្លាប់គោហើយ ទៅអង្គុយនៅចំផ្លូវបំបែក រំលែកសាច់គោ ជាចំណែកតូចៗ មានឧបមាដូចម្តេចម៉ិញ ភិក្ខុពិចារណាឃើញ នូវកាយនេះឯង... ក្នុងន័យនៃធាតុថាៈ ក្នុងកាយនេះមាន ធាតុដី ធាតុទឹក ធាតុភ្លើង ធាតុខ្យល់ ។ ភិក្ខុនោះនៅពិចារណា អំពីកាយ ជាកាយខាងក្នុង ដូច្នេះឯង...” ។

ក្នុងបញ្ជីកម្មដ្ឋាន៤០ (អារម្មណ៍របស់សមាធិ) ដ៏ល្បីនៃគម្ពីរវិសុទ្ធិមគ្គ មហាភូតចុះក្នុងបញ្ជី ជាកម្មដ្ឋានទី៤ដំបូង ។
លោក B. Alan Wallace ប្រៀបធៀបការបដិបត្តិ នៃ”ចូលរួមនឹង គ្រឿងសម្គាល់ចិត្ត” ក្នុងថេរវាទ ទៅនឹងការបដិបត្តិក្នុងមហាមុទ្រ Mahamudra និង Dzogchen នៃ “រក្សា ចិត្តលើភាពមិនមែនជាគំនិត” ដែលសំដៅយក ការផ្ចង់ស្មារតី លើធម្មជាតិនៃចិត្ត ។

ប្រភពក្នុងពុទ្ធសាសនា

ក្នុងបិដកបាលី មហាភូត បានយកមកពន្យល់ពិស្តា ក្នុងសូត្រ៖

·         មាហាហត្ថិបដោម្បមសូត្រ Mahahatthipadompama Sutta (មហាទេសនាអំពី ការប្រៀបធៀបដានជើងដំរី មជ្ឈឹមនិកាយ២៨) ។

·         មហារាហុលោវាទសូត្រ Maharahulovada Sutta (មហាទេសនានៃ ការទូន្មានចំពោះរាហុល មជ្ឈឹមនិកាយ៦២) ។

·         ធាតុវិភង្គសូត្រ Dhatuvibhanga Sutta (សេចក្តីពន្យល់អំពីធាតុ មជ្ឈឹមនិកាយ១៤០) ។

មហាភូតក៏បានលើកយក មកពោល ក្នុងសូត្រទាំងនេះដែរៈ

·         កេវទ្ធសូត្រ Kevaddha Sutta (ទីឃនិកាយ១១)

·         មហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រ Mahasatipatthana Sutta (ទីឃនិកាយ២២)

·         សតិប្បដ្ឋានសូត្រ Satipatthana Sutta (មជ្ឈឹមនិកាយ១០)

·         ឆព្វិសោធនសូត្រ Chabbisodhana Sutta (មជ្ឈឹមនិកាយ១១២)

·         ពហុធាតុកសូត្រ Bahudhatuka Sutta (មជ្ឈឹមនិកាយ១១៥)

·         កាយគតសតិសូត្រ Kayagatasati Sutta (មជ្ឈឹមនិកាយ១១៩)

·         អានាថបិណ្ឌិកោវទសូត្រ Anathapindikovada Sutta (មជ្ឈឹមនិកាយ១៤៣)

·         ចតុធាតុវគ្គោCatudhatu-vaggo (សំយុត្តនិកាយ១៤)

·         សទ្ធម្មបតិរូបកសូត្រ Saddhammapatirupaka Sutta (សំយុត្តនិកាយ១៦.១៣)

·         ពិជសូត្រ Bija Sutta (សំយុត្តនិកាយ២២.៥៤)

·         អសិវិសសូត្រ Asivisa Sutta (សំយុត្តនិកាយ៣៥.១៩៧ ឬ ៣៥.២៣៩)

·         កិម្សុកសូត្រ Kimsuka Sutta (សំយុត្តនិកាយ៣៥.២០៤ ឬ ៣៥.២៤៥)

·         ទុតិយមិត្តមច្ចសូត្រ Dutiya-mittamacca Sutta (សំយុត្តនិកាយ៥៥.១៧)

·         ទេសនាខ្លីៗ ធាតុសូត្រ (សំយុត្តនិកាយ១៨.៩, ២៥.៩, ២៦.៩, ២៧.៩)

·         តិដ្ឋាសូត្រ Tittha Sutta (អង្គុត្តរនិកាយ៣.៦១)

·         និវេសកសូត្រ Nivesaka Sutta (អង្គុត្តរនិកាយ៣.៧៥)

·         រាហុលសូត្រ Rahula Sutta (អង្គុត្តរនិកាយ៤.១៧៧) ។